სანამ ზურგჩანთას ავიკიდებ და ჯავახეთს კიდევ ერთხელ მოვივლი, ვფიქრობ იმ ადგილებზე, სადაც პირველად გავები: ფარავნის ტბასა და ფოკის მონაზვნების უჩვეულოდ მშვიდ თვალებზე, მეგობრის მონაყოლზე: როგორ გადადიოდნენ ზამთარში მონაზვნები გაყინულ ფარავანზე ტრაქტორებით, მეზობელ სოფელში პროდუქტის საყიდლად.

რამდენიმე წლის წინ სამოცამდე სტუდენტი წავედით ჯავახეთის საზაფხულო ექსპედიციაში. ხან მონასტერში ვათევდით, ხანაც ფარავნის პირას გაშლილ კარვებში. თავიდან ძალიან რთული იყო ქინქლებთან და უზარმაზარ კოღოებთან თანაცხოვრება, მაგრამ უცნაურია და არ იკბინებოდნენ. ამიტომ, მალე გავუგეთ ერთმანეთს.    

მონაზვნებთან ერთად ვეზიდებოდით გასათბობად წივას და წვნიანის მოსამზადებლად უზარმაზარ სოკოებს ვკრეფდით მონასტრისგან მოშორებით. საღამოობით კი ფარავნის პირას ბახის საფორტეპიანო კონცერტებს ვუსმენდით გლენ გულდის შესრულებით.

ერთთვიანი ექსპედიციის მიზანი ჯავახეთის უკეთ გაცნობა იყო. მახსოვს, გვიხსნიდნენ, რომ ფოკის სომხურ მოსახლეობასთან კონტაქტისგან თავი უნდა შეგვეკავებინა, რადგან ადგილობრივები არ იყვნენ მიჩვეულები სოფელში დიდი ხნით უცხოების ყოფნას და გაღიზიანება არ უნდა გამოგვეწვია. მე კი ამ ერთგვარი აკრძალვის შემდეგ მაშინვე საპირისპირო გეგმა ამიმოქმედდა გონებაში და თვალები სულ იმ ადამიანებისკენ გამირბოდა, მონასტრის ფანჯრებიდან და კარვების ახლომახლო რომ მოჩანდნენ: პატარა ბიჭები: კარავში დაბანაკებული გოგოების ტბაზე ბანაობის დღეები რომ ჰქონდათ დამახსოვრებული და გორაკების უკან დურბინდებით რომ გვისაფრდებოდნენ.  თვრამეტი, ცხრამეტი წლის გოგოები უზარმაზარი, ძველებური სპილენძის თუნგებით რომ ეზიდებოდნენ წყაროს წყალს პატარა შვილებთან ერთად და თვალებს ჩუმ-ჩუმად აპარებდნენ ჩვენი ჭრელა-ჭრულა კარვებისკენ. ჩემი საპირისპირო გეგმა მაშინვე ვერ ამოქმედდა: ფოკელებმა ქართული და რუსული არ იცოდნენ, მე კიდევ სომხური არ მესმოდა იმ დროს და ურთიერთობებისთვის მზაობას მხოლოდ ღიმილით გამოვხატავდით.

დროდადრო ქართულ სოფლებს ვათვალიერებდით, ქოხმახებივით სკოლებში თბილისიდან ჩატანილი წიგნები და სასკოლო ნივთები მიგვქონდა, გზადაგზა გვხვდებოდა ნახევრად დანგრეული ეკლესიები და ბოსლებად ქცეული მეჩეთები. ოდესღაც აქ, ჯავახეთიდან იძულებით გადასახლებული ქართველი მუსლიმები ლოცულობდნენ. ნეტა როგორი ღამე იდგა 1944 წლის 15 ნოემბერს ჯავახეთში, როცა საბჭოთა ხელისუფლებამ ახსნა-განმარტების გარეშე, ერთ ღამეში გადაასახლა მუსლიმი მესხები, ქურთები და აზერბაიჯანელები შუა აზიაში, სატვირთო მატარებლით. ნახევრადდანგრეული მეჩეთები ჯერ ისევ ყვებიან ამ ადამიანების საქართველოში ცხოვრების ამბებს, სანამ შეუძლიათ. ჯავახეთს ახსოვს ერთ ღამეში, ერთდროულად ჩაბნელებული ოციათასამდე ოჯახი და ერთ ღამეში ნასახლარად ქცეული ასობით სოფელი.

მეორეკლასელმა მელინემ სულ არ იცოდა საიდან აღმოჩნდა ჯავახეთის სოფელში, თურქეთის საზღვართან ახლოს, მაგრამ ჯერ არც აინტერესებდა ასეთი ამბები. მელინე მაშინ გავიცანი, როცა ექსპედიციის დასრულების შემდეგ ჯავახეთში უკვე მეორედ წავედი. ამჯერად ერთი წლით, ქართული ენის მასწავლებლად, სომხურ სოფელ ვაჩიანში. ლოყებღაჟღაჟა და თვალებბრიალა გოგო იყო. პირველად რომ დავინახე, უზარმაზარი, თეთრი ბეწვის ჟილეტი ეცვა და პატარა ბეკეკას ჰგავდა. ყოველ დილით ჩემი დიასახლისის კართან იყო ატუზული, ყურებამდე იღიმებოდა და მელოდა, როდის მოვემზადებოდი, რომ ხელჩაკიდებულებს გაგვევლო გზა სახლიდან სკოლამდე. თან მეტიტინებოდა: - ჰარქელი თამუნაჯან (თამუნა მასწავლებელო), მოცხარი ვინ არის, ხომ ცხვარის შვილი? თბილისიდან აქ რატომ მიხვედი ჰარქელჯან? შათ ამოთე დაბროცა კარმირ ფოთიკ ჰარქელი! - (სირცხვილია წითელი ბოტებით სიარული სკოლაში მას!) და ჩემს ხასხასა ბოტებს დასცქეროდა.

მელინეს სომხურ-ქართული ტიტინი და ჩემ ხელს ჩაჭიდებული მისი პატარა, ბუთქუჩა ხელი ყოველთვის მახსენებდა ექსპედიციის დროს ფოკელ სომხებთან გაუბმელ კავშირებს. ამ დროს ვგრძნობდი, რომ მაშინდელი დანაკლისი რაღაცნაირად ავინაზღაურე. სხვა სოფელში და სხვა დროს, მაგრამ მაინც.

მელინე ახლა მეშვიდე კლასშია და არვიცი, როგორი გოგოა: სუბსარქისობაზე უკვე ჭამს ხოლმე მარილიან კვერებს და სხვებივით სიზმარში საქმროს გამოჩენას ელოდება თუ ისევ ისეთივე ახტაჯანაა და ველოსიპედით დაქრის ტბის პირას თავის ნაგაზ - ჰაიკუშასთან ერთად.

ვფიქრობ გოგო-ბიჭებზე, ქალაქი რომ დატოვეს, ახლა ჯავახეთის სოფლებში რომ ასწავლიან ქართულს და გასცქერიან გზას, რომელზეც არასოდეს უვლია სოფლიდან ცენტრისკენ მიმავალ ტრანსპორტს.

ჯავახი ქალებიც მახსოვს, რომლებიც მხოლოდ ახალ წელს ხედავენ რუსეთში მთელი წლით სარჩოს საძებნელად გადახვეწილ ქმრებს, მარტო ზრდიან შვილებს, მარტო ამუშავებენ მიწას, თესავენ, იღებენ კარტოფილს. დარდის გასაფანტად ერთად აცხობენ თონეში მთელი კვირის სამყოფ სომხურ ლავაშს და ძალიან სევდიან სიმღერებს მღერიან.

სანამ ზურგჩანთას ავიკიდებ, ქალაქის სიამეებით ვტკბები: მეგობრებს ვხვდები, საღამოობით ჩაის დასალევად ერთად დავდივართ ამოჩემებულ კაფეში. ყველაფერი კარგადაა, სასიამოვნო მუსიკა ისმის დაბალ ხმაზე და ყველას გადასარევი პერიოდი გვიდგას ცხოვრებაში: ერთმა როგორც იქნა აპატია და შეურიგდა შეყვარებულს, მეორის ბავშვებმა სასწაულებრივად სწრაფად დაძლიეს ვირუსი. მე ბარმენის უკვე ათასჯერ შესწავლილ მოძრაობებს ვაკვირდები: როგორ ასხამს უსწრაფესად ონკანიდან მოთქრიალე წყალს აპარატში, წამში აცხელებს და ჩვენს ჩაიდანს ავსებს. ჩაიდანში ბანანის ჩირი, კარკადე და პიტნა ყრია. ჩემი ფიქრები ისევ ჯავახეთში ბრუნდება, სადაც ზამთრობით მილები იყინება, მელინე უკვე დიდი გოგოა და როგორც ყველა დიდი გოგო ჯავახეთში, ალბათ ისიც ეზიდება წყალს სოფლის შორეული წყაროდან, დილაობით ღუმელსაც ანთებს ხოლმე ალბათ წივით და დიდხანს, დიდხანს ელოდება წყლის ადუღებას, რომ ასკილის ქაფქაფა ნაყენი მოუმზადოს ოჯახს.

სანამ მთაში წავალ, უკვე გაზაფხულია. მე და ჩემი ჩალაგებული ზურგჩანთა შეთანხმებულ შვებულებას ველით და ვიცით, საით უნდა გავწიოთ - იქ, სადაც ჯადომ ჩვენზე წლების წინ გაჭრა და მწარედ გავებით.

სანამ ზურგჩანთას ავიკიდებ

სანამ ზურგჩანთას ავიკიდებ

სანამ ზურგჩანთას ავიკიდებ

სანამ ზურგჩანთას ავიკიდებ

სანამ ზურგჩანთას ავიკიდებ

სანამ ზურგჩანთას ავიკიდებ

სანამ ზურგჩანთას ავიკიდებ